సుమతీ శతకం - పదకొండవ బాగం

కసుగాయ గఱచి చూచిన

మసలక తన యొగరు గాక మధురంబగునా?

పసగలుగు యువతు లుండగ

బసిబాలల బొందువాడు పశువుర సుమతీ!

బావం :: పండిన పండు తినక పచ్చికాయను కొరికినచో వెంటనే వగరు పుట్టును కానీ మధురంగా ఉండదు. అట్లే యవ్వనవతులైన స్త్రీలుండగా పసిబాలలతో సంబోగించుట వికటమనిపించును. ఆట్టివాడు పశువుతో సమానం.

-------00-------

కవిగాని వాని వ్రాతయు

నవరస భావములేని నాతుల వలపుం

దవిలి చను పంది నేయని

వివిధాయుధ కౌశలంబు వృధరా సుమతీ!

బావం :: నవరస భావములు లేకుండా, కవిత్వము నేర్వని వాడు వ్రాసిన వ్రాతయు, స్త్రీలయొక్క ప్రేమ, తనకు ముందుగా పరుగెత్తుతున్న పండిని కొట్టలేని మానవుని నానవిధ ఆయుధములను వాడుట యందలి నేర్పరితనము వ్యర్థము.

-------000-------

కాదుసుమీ దుస్సంగతి

పోదుసుమీ కీర్తికాంత పొందిన పిదపన్,

వాదుసుమీ యప్పిచ్చుట

లేదుసుమీ సతులవలపు లేశము సుమతీ!

బావం :: దుర్జనుడితో స్నేహం చేయరాదు. కీర్తివచ్చినను పిదప నశించదు. అప్పులిచ్చుట తగవులకు మూలము. స్త్రీలకడ కొద్దిమాత్రము కూడా ప్రేమ ఉండదు.

వేమన శతకం - పదకొండవ బాగం

మృగ మదంబుచూడ మీద నల్లగనుండు

పరిఢవిల్లు దాని పరిమళంబు

గురువులైన వారి గుణము లీలాగురా

విశ్వదాభిరామ వినురవేమ.

బావం :: కస్తూరి చూడటానికి నల్లగా ఉన్నప్పటికీ, దాని సువాసన అంతటా వ్యాపించును. ఆ రీతిగనే మంచివారి గుణములు పైకి గొప్పగా కనిపించకపోయునా అంతటా వ్యాపిస్తాయు.

-------000-------

నిండు నదులు పాఱు నిల్చి గంభీరమై

వెర్రివాగు పాఱు వేగబొర్లి

అల్పుడాడు రీతి నధికుండు నాడునా

విశ్వదాభిరామ వినురవేమ.

బావం :: గొప్ప నదులు నిదానంగాను, గంభీరంగానూ ప్రవహించును. కానీ పిల్లవాగులు అతివేగంగా గట్లుదాటి పొర్లి ప్రవహించును. అట్లే యోగ్యుడు నిదానముగా, గంభీరంగా మాట్లాడును, నీచుడు బడ బడ వాగుచూ ఉండును.

-------000-------

కులములోన నొకడు గుణవంతుడండిన

కులము వెలయు వాని గుణము చేత

వెలయు వనములోన మలయజంబున్నట్లు

విశ్వదాభిరామ వినురవేమ.

బావం :: అడవిలో మంచి గంధపు చెట్లున్నచో ఆ అడవి అంతా మంచి వాసనతో వ్యాపించి ఉండును. అట్లే ఒక వంశమునందొక గుణవంతుడు ఉండినచో ఆ వంశము అంతటికీ కీర్తి వచ్చును.

సుమతీ శతకం - పదవ బాగం

కరణము గరణము నమ్మిన 

మరణాంతక మౌను గాని మనలేడు సుమీ;

కరణము దన సరి కరణము 

మరి నమ్మక మర్మ మీక మనవలె సుమతీ. 

బావం :: ఒక లేఖకుడు మఱియొక లేఖకుని నమ్మిన మరణముతో సమానమైన ఆపదను చెందును కావున లేఖకుడైనవాడు తనతో సమానుడైన మఱియొక లేఖరిని విశ్వసింపక తన గుట్టు ఈయక జీవింపవలయును.

-------౦౦౦-------

కరణముల ననుసరింపక 

విరసంబున దిన్న తిండి వికటించు జుమీ 

యిరుసున కందెన బెట్టక 

పరమేశ్వరు బండి యైన బారదు సుమతీ.

బావం :: బండి యిరుసునకు కందెన పెట్టకున్నచో భగవంతుని బండియైనను త్వరితంగా పరుగెత్తదు. అదే విధముగా లేఖకుడు చెప్పినట్లు విని అతని వెంబడింపక విరోధముతో మెలగినవారు సుఖముగా మన జాలరు.

-------౦౦౦-------

కరణము సాదైయున్నను,

గరి మద ముడిగినను, బాము గఱవక యున్నన్‌,

ధర దేలు మీటకున్నను,

గర మరుదుగ లెక్క గొనరు గదరా సుమతీ.

బావం :: భూమియందు కరణము నెమ్మదివాడైనను, ఏనుగు మదము పోయినదైననూ, త్రాచు కఱవకున్నను, తేలు కుట్టకున్నను ఆశ్చర్యముతో మిక్కిలి తేలికగా చూతురు.

వేమన శతకం - పదవ బాగం

నిక్కమైన మంచి నీలమొక్కటి చాలు
తళ్కు బెళ్కు రాళ్ళు తట్టెడేల
చాటు పద్య మిలను చాలదా యొకటైన
విశ్వదాభిరామ వినురవేమ.

బావం :: తళతళ మెరిసే రంగు రాళ్లు తట్టెడు ఉండటంకన్నా జాతి నీలమణి ఒక్కటి ఉన్ననూ మన్చిది. ఆ రీతిగనే సారములేని వందలాది పద్యములు చదవడం కంటే సారముగల ఒక్క చాటు పద్యం మేలు.
-------౦౦౦-------

చిత్తశుద్దిగల్గి చేసిన పుణ్యంబు
కొంచెమయున నదియు గొదువ గాదు
విత్తనంబు మర్రి వృక్షంబున నెంత
విశ్వదాభిరామ వినురవేమ.

బావం :: మంచి మనసుతో చేసిన పుణ్యము కొంచెమైననూ ఫలితం హెచ్చుగా ఉండును. ఎలాగంటే చిన్న మర్రివిత్తనం నుంచి పెరిగిన చెట్టు మహావృక్షం అగును కదా!
-------౦౦౦-------

ప్రియములేని విందు పిండివంటల చేటు  

భక్తి లేని పూజ పత్రి చేటు
పాత్ర మెరుగనీ వి బంగారు చేటురా
విశ్వదాభిరామ వినురవేమ.

బావం :: ఆప్యాయం లేకుండా వింధుబోజనము పెట్టిన పిండివంటకము వ్యర్థమగును. భక్తిలేకుండా పూజచేసిన పూజాసామగ్రి వ్యర్థం. అదేవిదంగా అర్హతలేనివానికి దానము చేసిన ధనము వ్యర్థం అగును.

సుమతీ శతకం - తొమ్మిదవ బాగం

కనకపు సింహాసనమున
శునకము గూర్చుండబెట్టి శుభ లగ్నమునం
దొనరగ బట్టము గట్టిన
వెనుకటి గుణమేల మాను వినరా సుమతీ.

బావం :: కుక్కను తీసుకొని వచ్చి మంచి ముహూర్తమునందు బంగారు గద్దె మీద కూర్చుండబెట్టి పట్టాభిషేకము చేసినప్పటికి దాని నైజగుణము నేలాగున మానలేదో ఆ విధముగనే అల్పుడైనవానికి ఎంత గౌరవముచేసి మంచి పదవొసంగినను తన నీచత్వమును వదలనేరడు.
-------000-------

కప్పకు నొరగాలైనను,
సర్పమునకు రోగమైన, సతి తులువైనన్‌,
ముప్పున దరిద్రుడైనను,
తప్పదు మఱి దుఃఖ మగుట తథ్యము సుమతీ.

బావం :: కప్పకు కాలు విఱిగినను, పాముకు రోగము కలిగినను, భార్య దుష్టురాలైనను, ముసలితనములో దారిద్ర్యము సంభవించినను, ఎక్కువ దుఖప్రదమగును తప్పదు.
-------000-------

కమలములు నీట బాసిన
కమలాప్తుని రశ్మి సోకి కమలిన భంగిన్‌
తమ తమ నెలవులు దప్పిన
తమ మిత్రులు శత్రులౌట తథ్యము సుమతీ.

బావం :: కమలములు తమ నివాసమైన నీటిని విడిచిపెట్టిన తరువాత తమ మిత్రుడైన సూర్యుని యొక్క ఎండ తాకుడుకే కమలుచున్నవి. అట్లే మానవులు తమ తమ నివాసములను విడిచి పెట్టినచో తమస్నేహితులే తమకు శత్రువులగుదురు.

వేమన శతకం - తొమ్మిదవ బాగం

అంతరంగమందు నపరాధములు చేసి

మంచివానివలెనె మనుజుడుండు

ఇతరు లెరుగకున్న నీశ్వరుడెరుగడా?

విశ్వదాభిరామ వినురవేమ.

బావం ::  మోసకారి ఆయున మనుజుడు తన అంతరంగమందు మిక్కిలి అపరాధములు చేసినను కూడా బాహ్య ప్రపంచముకు చాలా బుద్డిమంతుని వలె కనిపించును. ఈ విషయం ఇతరులు గ్రహించలేకపోయునప్పటికీ  ఈశ్వరుడు తప్పకుండా గుర్తిస్తాడు.

-------౦౦౦-------

కల్లుకుండకెన్ని ఘనభూషణము లిడ్డ 

అందులోని కంపు చిందులిడదె?

తులవ పదవిగొన్న దొలి గుణమేమగు?

విశ్వదాభిరామ వినురవేమ.

బావం ::  గొప్ప  గొప్ప ఆభరణములతో అలంకరించినా కళ్ళుకుండ నుంచి వచ్చే వాసన బాగుండాదు కదా!  చెడ్డవాడు  ఉన్నత పదవులు అలంకరించినా గుణం మారదు.

-------000-------

కానివాని తోడ గలసి మెలంగిన 

హానివచ్చు నెంతవానికైన

కాకిగూడి హంస కష్టంబు పొందదా?

విశ్వదాభిరామ వినురవేమ.

బావం ::  అర్హత లేనివారితో స్నేహం చేయడంవల్ల  ఎంత గొప్పవారికైనా  కష్టాలు కలుగుతాయి. కాకితో మితృత్వం చేసి హంస కష్టాలపాలు ఆయునట్టు.

సుమతీ శతకం - ఎనిమిదవ బాగం

ఒల్లని సతి నొల్లని పతి,
నొల్లని చెలికాని విడువ నొల్లని వాడే
గొల్లండు, కాక ధరలో
గొల్లండును గొల్లడౌనె గుణమున సుమతీ.

బావం :: తన్ను ప్రేమించని భార్యను, యజమానుని, స్నేహితుని విడిచిపెట్టుటకు అంగీకరింపనివాడే వెర్రిగొల్లవాడు.కాని జాతిచేత గొల్లవాదైనంత మాత్రమున గుణములయందు వెర్రి గొల్లవాడు కాదు.
-------000-------

ఓడల బండ్లును వచ్చును,
ఓడలు నాబండ్లమీద నొప్పుగ వచ్చున్‌,
ఓడలు బండ్లును వలనే
వాడంబడు గలిమి లేమి వసుధను సుమతీ.

బావం :: నావలమీద బండ్లును, బండ్లమీద నావలును వచ్చునట్లుగనే భాగ్యవంతులకు దారిద్ర్యము, దరిద్రులకు భాగ్యమును పర్యాయముగా కలుగుచుండును.
-------000-------

కడు బలవంతుడైనను
బుడమిని బ్రాయంపుటాలి బుట్టిన యింటన్‌
దడవుండ నిచ్చెనేనియు
బడుపుగ నంగడికి దానె బంపుట సుమతీ.

బావం :: ఎంత సమర్ధత కలవాడైనను యవ్వనమందున్న భార్యను చిరకాలము పుట్టినయింట నుండనిచ్చినచోతానే స్వయముగా భార్యను వ్యభిచార వృత్తికి దింపినవాడగును.

సుమతీ శతకం - ఏడవ బాగం

ఎప్పుడు సంపద కలిగిన
నప్పుడు బంధువులు వత్తు రది యెట్లన్నన్‌
తెప్పలుగ జెఱువు నిండిన
గప్పలు పదివేలు చేరు గదరా సుమతీ.

బావం :: చెరువునిండా నీరుచేరగనే వేలకొలది కప్పలందులోనికి ఏ విధముగా చేరుకొనునో సంపద కలిగిన బంధువులెక్కువగా జేరుకొందురు.
-------000-------

ఏఱకుమీ కసుగాయలు,
దూఱకుమీ బంధుజనుల దోషము సుమ్మీ,
పాఱకుమీ రణమందున,
మీఱకుమీ గురువు నాజ్ఞ మేదిని సుమతీ.

బావం :: ఈ భూమి పైన పచ్చికాయలు ఏరి తినకుము, చుట్టములను ధూషింపకుము, యుధ్ధమునుండి వెనుదిరిగి పారిపోకుము, పెద్దల మాటను జవదాటకుము తప్పు సుమా.
-------000-------

ఒక యూరికి నొక కరణము,
నొక తీర్పరియైన గాక, నొగి దఱుచైనన్‌,
గకవికలు గాక యుండునె
సకలంబును గొట్టువడక సహజము సుమతీ.

బావం :: ఒక గ్రామమునకు ఒక లేఖరి, ఒక ధర్మాధికారి యుండవలెను. అట్లు కాక పైన చెప్పబడినవారు పెక్కుమందియైనచో అనేకమైన గంధరగోళములు పుట్టి సమస్తమును చెడిపోవుట సహజము.

సుమతీ శతకం - ఆరవ బాగం

ఉపమింప మొదలు తియ్యన
కపటం బెడనెడను జెఱకు కై వడినే పో
నెపములు వెదకును గడపట
గపటపు దుర్జాతి పొందు గదరా సుమతీ.

బావం :: చెఱకుగడ మొట్టమొదట తియ్యగానుండి, చివరకు పోయిన కొలది మధ్య మధ్య చప్పగా నేవిధమున నుండునో ఆ విధముగా పోల్చి చూడగా మోసగాడైన దుర్మార్గునితోడి స్నేహము మొదట ఇంపుగా నున్ననుచివరకు తప్పులను వెదకుటకు ప్రారంభించునుగదా.
-------000-------

ఎప్పటి కెయ్యది ప్రస్తుత
మప్పటికా మాటలాడి, యన్యుల మనముల్‌
నొప్పించక, తా నొవ్వక,
తప్పించుక తిరుగువాడు ధన్యుడు సుమతీ.

బావం :: ఏ సమయమునకు ఏదేది అవసరమో తెలుసుకొని, అప్పటికా మాటలు పల్కి ఇతరుల మనస్సులను బాధపెట్టక తాను బాధనుపడక తప్పించుకొని తిరుగువాడే సుమా ధన్యాత్ముడు.
-------000-------

ఎప్పుడు దప్పులు వెదకెడు
నప్పురుషుని గొల్వగూడ దది యెట్లన్నన్‌
సర్పంబు పడగ నీడను
గప్ప వసించిన విధంబు గదరా సుమతీ.

బావం :: నల్లత్రాచుయొక్క పడగనీడను నివసించు కప్ప బ్రతుకెంత అస్థిరమైనదో ఆ విధముగనే ఎల్లప్పుడు దోషములనువెదకు యజమానుని సేవించువాడి బ్రతుకును ప్రాణభయముతో కూడినది.

సుమతీ శతకం -ఐదవ బాగం

ఉత్తమగుణములు నీచున
కెత్తెఱగున గలుగ నేర్చు,
నెయ్యెడలం దానెత్తిచ్చి కరగి పోసిన
నిత్తడి బంగారమగునె యిలలో సుమతీ.

బావం : బంగారమునకు సమానమైన యెత్తు ఇత్తడిని తీసుకొని ఎన్నిసార్లు కరగించి పోసినను బంగారము ఎట్లు కానేరదో అదేవిధముగా లోకములో నీచునకు ఎక్కడను ఏవిధముగను మంచి గుణములు కలుగనేరవు.
-------000-------

ఉదకము ద్రావెడు హయమును,
మదమున నుప్పొంగుచుండు మత్తేభంబున్‌,
మొదవు కడ నున్న వృషభము,
జదువని యానీచు గడకు జనకుర సుమతీ.

బావం : నీరు త్రాగెడు గుఱ్ఱము కడకును, క్రొవ్వుచే విజృంబించు మదపుటేనుగుకడకును, ఆవుకడనున్న ఆబోతు దగ్గరకును,విద్య నేర్వని అల్పుని కడకును వెళ్ళకుము.
-------000-------

ఉపకారికి నుపకారము
విపరీతము గాదు సేయ వివరింపంగా;
నపకారికి నుపకారము
నెపమెన్నక సేయువాడు నేర్పరి సుమతీ.

బావం : మేలు చేసినవానికి తిరిగి మేలు చేయుట గొప్ప కాదు. హాని చేసిన వానికి లోగడ వాడు చేసిన దోషములులెక్క చేయక ఉపకారము చేయువాడే నేర్పుగలవాడు.

సుమతీ శతకం - నాల్గవ బాగం

ఇచ్చునదే విద్య, రణమున
జొచ్చునదే మగతనంబు, సుకవీశ్వరులున్
‌మెచ్చునదే నేర్చు, వదుకు
వచ్చునదే కీడు సుమ్ము వసుధను సుమతీ.

బావం : భూమియందు ధనము నొసగునదియే విద్య. యుద్ధభూమియందు ప్రవేశించునదే పౌరుషము. మంచి కవిశ్రేష్టులు మెచ్చుకున్నట్టిదే నేర్పరితనము. తగవునకు వచ్చునదియే హాని.
-------000-------

ఇమ్ముగ జదువని నోరును,
నమ్మా యని బిలిచి యన్న మడుగని నోరున్‌,
దమ్ముల బిలువని నోరును
గుమ్మరి మను ద్రవ్వినట్టి గుంటర సుమతీ.

బావం : ఇంపుగా పఠింపని నోరును, అమ్మయని పిలచి అన్నము అడుగనినోరును, తమ్ముడాయని పిలువనినోరును, కుమ్మరివాడు మన్నుత్రవ్విన గోయీవంటిది సుమా.
-------000-------

ఉడుముండదె నూరేండ్లును,
బడియుండదె పేర్మి బాము పదినూరేండ్లున్‌,
మడువున గొక్కెర యుండదె,
కడు నిల బురుషార్థ పరుడు గావలె సుమతీ

బావం : ఉడుము నూరేండ్లును, పాము పదివందల ఏండ్లును, కొంగ చెరువులో చిరకాలము జీవించుచున్నవి.వాని జీవితములన్నియు నిరుపయోగములు. మానవుని జీవిత మట్టిదికాక ధర్మార్ధకామ మోక్షాసక్తితోకూడినది కావలెను.

సుమతీ శతకం - మూడవ బాగం

అల్లుని మంచితనంబు,
గొల్లని సాహిత్య విద్య, కోమలి నిజమున్‌,
బొల్లున దంచిన బియ్యము,
దెల్లని కాకులును లేవు తెలియుము సుమతీ.

బావం: అల్లుని మంచితనమును, గొల్లవాని పాండిత్య జ్ఞానమును, ఆడుదానియందు నిజమును, పొల్లు ధాన్యములో బియ్యమును,తెల్లని రంగు కాకులును లోకములో నుండవు.
-------000-------

ఆకొన్న కూడె యమృతము,
తాకొంచక నిచ్చువాఙ్డె దాత ధరిత్రిన్‌,
సోకోర్చువాడె మనుజుడు,
తేకువ గలవాడె వంశ తిలకుడు సుమతీ.

బావం: లోకమునందు ఆకలి సమయమున అన్నమే అమృతము. బాధ నొందకుండా నిచ్చువాడే దాత.ఆవేశమును ఓర్చుకొనువాడే మానవుడు. ధైర్యం కలవాడే వంశ శ్రేష్టుడు.
-------000-------

ఆకలి యుడుగని కడుపును,
వేకటియగు లంజ పడుపు విడువని బ్రతుకున్‌,
బ్రాకొన్న నూతి యుదకము,
మేకల పాడియును రోత మేదిని సుమతీ.

బావం: భూమియందు ఆకలి తీరని భోజనం, గర్భము వచ్చిన జారస్త్రీ యొక్క వ్యభిచారమును విడువని బ్రతుకును, పాచిపట్టిన బావి నీళ్ళును, మేకల పాడియు రోత పుట్టించును.

సుమతీ శతకం - రెండవ బాగం

అధరము గదలియు, గదలక
మధురములగు భాష లుడుగి మౌన వ్రతుడౌ
అధికార రోగ పూరిత
బధిరాంధక శవము జూడ బాపము సుమతీ.

బావం : పెదవి కదలీకదలకుండ తీయనైన మాటలు మాని, మాటలాడనను నియమము పూని, అధికార వ్యాధిచేనిండిన చెవిటి గ్రుడ్డి పీనుగును చూచుట పాపము.
-------000-------


అప్పు కొని చేయు విభవము,
ముప్పున బ్రాయంపుటాలు, మూర్ఖుని తపమున్‌,
దప్పరయని నృపు రాజ్యము
దెప్పరమై మీద గీడు దెచ్చుర సుమతీ

బావం : ఋణము దెచ్చుకొని అనుభవించు సౌఖ్యము, ముసలితనమందు పడుచు భార్య, తప్పిదములను కనిపెట్టని రాజు యొక్క రాజ్యము సహింపరానిదై చివరకు హానిని తెచ్చిపెట్టును.
-------000-------


అప్పిచ్చువాడు, వైద్యుడు,
నెప్పుడు నెడతెగక పారు నేరును, ద్విజుడున్‌
జొప్పడిన యూర నుండుము
చొప్పడకున్నట్టి యూరు చొరకుము సుమతీ.

బావం : ఋణమునిచ్చువాడును, వైద్యుడును, ఎల్లప్పుడును ఆగకుండా ప్రవహించు నదియును, బ్రాహ్మణుడుగలగ్రామమునందు నివసింపుము. వారు లేనట్టి గ్రామమునందు నివసింపకుము.

సుమతీ శతకం - మొదటి బాగం

అక్కరకు రాని చుట్టము,
మ్రొక్కిన వరమీని వేల్పు, మొహరమున దా
నెక్కిన బారని గుర్రము
గ్రక్కున విడవంగవలయు గదరా సుమతీ

బావం: అవసరమునకు పనికిరాని చుట్తమును, నమస్కరించి వేడిననూ కోరిక నెఱవేర్చని భగవంతుని,యుద్ధసమయమున ఎక్కినప్పుడు ముందుకు పరుగు తీయని గుఱ్ఱమును వెంటనే విడిచిపెట్టవలయును.
-------000-------

అడిగిన జీతంబియ్యని
మిడిమేలపు దొరను గొల్చి మిడుకుట కంటెన్‌
వడిగల యెద్దుల గట్టుక
మడి దున్నుకు బ్రతుక వచ్చు మహిలో సుమతీ

బావం: అడిగినప్పుడు జీతము ఈయని గర్వియైన ప్రభువును సేవించి జీవించుటకంటే, నాగలికి వేగముగా పోగల యెద్దులను కట్టుకొని పొలమును దున్నుకొని వ్యవసాయముచే జీవించుట మంచిది.
-------000-------

అడియాస కొలువు గొలువకు,
గుడి మణియము సేయబోకు, కుజనుల తోడన్‌
విడువక కూరిమి సేయకు,
మడవిని దోడరకొంటి నరుగకు సుమతీ.

బావం: వృధా ప్రయాసయగు సేవను చేయకుము. గుడి ధర్మకర్తుత్వము చేయకుము. చెడ్డవారితో స్నేహము చేయకుము. అడవిలో సహాయము లేక ఒంటరిగా పోకుము.